Τα placebo είναι οι ουσίες με τις οποίες συγκρίνουμε την αποτελεσματικότητα κάθε νέου φαρμάκου ή εμβολίου. Αν στις κλινικές δοκιμές αποδειχθεί ότι μία θεραπεία είναι πιο αποτελεσματική από το placebo (και προφανώς ασφαλής), τότε συνήθως αυτή λαμβάνει έγκριση και τελικά κυκλοφορεί στην αγορά. Ένα πρόβλημα που έχει παρατηρηθεί σε ορισμένες κλινικές δοκιμές, ωστόσο, είναι ότι οι επιστήμονες δεν αναφέρουν ποιο ακριβώς placebo χρησιμοποίησαν, γεγονός που μπορεί να επηρεάσει τα αποτελέσματα της κλινικής μελέτης. Γιατί όμως είναι σημαντικό να γνωρίζουμε ποιο είναι το placebo που χρησιμοποιήθηκε;
Στο παρελθόν, σε ορισμένες μελέτες που είχαν εξετάσει φάρμακα για την αντιμετώπιση της υψηλής χοληστερόλης, οι κλινικές δοκιμές είχαν χρησιμοποιήσει ελαιόλαδο ως placebo στην ομάδα ελέγχου. Αργότερα, ωστόσο, αποδείχθηκε ότι το ελαιόλαδο μπορεί να μειώσει τη χοληστερόλη. Ως αποτέλεσμα, η αναφερόμενη αποτελεσματικότητα των φαρμάκων στη μελέτη ήταν χαμηλότερη από την πραγματική, καθώς τελικά δεν συγκρίθηκαν με μία αδρανή ουσία.
Στις κλινικές δοκιμές της οσελταμιβίρης (Tamiflu) το placebo που χρησιμοποιήθηκε ήταν το δεϋδροχολικό οξύ, μία ουσία που μιμείται την πικρή γεύση του φαρμάκου. Ωστόσο, το δεϋδροχολικό οξύ μπορεί να προκαλέσει γαστρεντερικά συμπτώματα, μία ανεπιθύμητη ενέργεια που προκαλεί και το Tamiflu. Στην κλινική μελέτη παρατηρήθηκε αρχικά αυξημένος κίνδυνος ναυτίας και εμέτου στην ομάδα που έλαβε το φάρμακο, ωστόσο ο κίνδυνος αυτός ήταν χαμηλότερος από τον πραγματικό, καθώς τα ποσοστά της ανεπιθύμητης ενέργειας συνδέθηκαν με ένα placebo που μπορεί επίσης να προκαλέσει αυτά τα συμπτώματα.
Γιατί λοιπόν οι επιστήμονες δεν αναφέρουν ποιο placebo έχουν χρησιμοποιήσει; Οι περισσότεροι άνθρωποι πιστεύουν ότι τα placebo είναι αδρανείς ουσίες, επομένως δεν υπάρχει λόγος να γνωρίζουμε τι περιέχουν. Αυτό όμως δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα καθώς σχεδόν καμία ουσία δεν είναι πραγματικά αδρανής.
Ένας άλλος παράγοντας που μπορεί να επηρεάσει τις επιδράσεις ενός placebo είναι το χρώμα του χαπιού. Για παράδειγμα, μελέτες έχουν δείξει ότι τα ροζ χάπια προκαλούν μεγαλύτερη διέγερση (αύξηση της αδρεναλίνης) σε σχέση με τα μπλε.
Τα πιο ακριβά χάπια έχουν επίσης μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα σε σχέση με τα φτηνά γενώσιμα, πιθανώς λόγω της αντίληψης των ασθενών για την ποιότητά τους. Τέλος, οι ασθενείς που λαμβάνουν 2 placebo παρουσιάζουν διαφορετικά συμπτώματα σε σχέση με αυτούς που παίρνουν 1.
Προφανώς, όλα τα placebo δεν χορηγούνται σε μορφή χαπιού. Μελέτες έχουν δείξει ότι τα ενέσιμα placebo προκαλούν περισσότερες αντιδράσεις σε σχέση με τα χάπια.
Ένα άλλο πρόβλημα είναι ότι σε ορισμένες μελέτες το placebo που χρησιμοποιείται είναι δυνατό να διαχωριστεί από το φάρμακο. Μία μελέτη του 2016 διαπίστωσε ότι στο 64% περίπου των ερευνών που χρησιμοποίησαν placebo, οι ουσίες αυτές δεν είχαν παρόμοιες ιδιότητες με το φάρμακο που εξετάστηκε. Αν ο εθελοντής μπορεί να καταλάβει ότι είναι στην ομάδα του placebo, τότε η κλινική δοκιμή δεν είναι πραγματικά «τυφλή».
Αυτό συμβαίνει γιατί ο εθελοντής που παίρνει placebo έχει περιορισμένες προσδοκίες από την ουσία συγκριτικά με έναν που γνωρίζει ότι έλαβε το φάρμακο. Το γεγονός αυτό μπορεί να επηρεάσει τα αποτελέσματα μίας κλινικής δοκιμής, ιδιαίτερα αν τα συμπτώματα είναι υποκειμενικά. Το φαινόμενο αυτό είναι αρκετά συχνό σε κλινικές δοκιμές που εξετάζουν φάρμακα για την κατάθλιψη.
Οι ασθενείς που πιστεύουν ότι παίρνουν το πραγματικό φάρμακο νιώθουν καλύτερα, καθώς αυξάνεται η παραγωγή ντοπαμίνης στον εγκέφαλο. Αντίθετα, σε αυτούς που έχουν καταλάβει ότι παίρνουν placebo μπορεί να εμφανιστεί το γνωστό μας «nocebo effect».
Οι Οδηγίες για τα Placebo
Μία συστηματική μελέτη του 2010 διαπίστωσε ότι μόλις το 8-27% των κλινικών δοκιμών αναφέρουν τα χαρακτηριστικά του placebo που χρησιμοποίησαν. Ωστόσο, αργότερα, διάφορα επιστημονικά περιοδικά (όπως για παράδειγμα το BMJ) αλλά και οργανισμοί υγείας εξέδωσαν οδηγίες σχετικά με τα placebo στις κλινικές δοκιμές.
Μία από τις πλέον γνωστές λίστες οδηγιών για τα placebo είναι η TIDieR (template for intervention description and replication) η οποία περιέχει 12 ερωτήσεις που πρέπει να απαντήσουν οι επιστήμονες των κλινικών δοκιμών σχετικά με τα placebo που χρησιμοποίησαν, όπως για παράδειγμα τι περιέχουν, πως χορηγήθηκαν και για ποια διάρκεια.
Δυστυχώς, οι μελέτες που συμμορφώνονται με τις παραπάνω οδηγίες είναι ελάχιστες. Μία πρόσφατη ανάλυση έδειξε ότι 94 μελέτες που χρησιμοποίησαν placebo δημοσιεύτηκαν στα κορυφαία επιστημονικά περιοδικά το 2018. Καμία από αυτές δεν πληρούσε τα κριτήρια της TIDieR, ενώ οι περισσότερες από αυτές ανέφεραν περίπου το 50% των πληροφοριών που απαιτούνται. Στα λιγότερο δημοφιλή επιστημονικά περιοδικά, τα δεδομένα σχετικά με τα placebo κινήθηκαν σε αντίστοιχα πλαίσια.
Υπάρχει αρκετές θεωρίες που μπορεί να εξηγήσουν το παραπάνω φαινόμενο. Όπως προαναφέρθηκε, αρκετοί επιστήμονες θεωρούν λανθασμένα ότι τα placebo είναι αδρανή, επομένως δεν υπάρχει λόγος να τα αναφέρουν. Αρκετοί πιστεύουν επίσης ότι όλες οι έρευνες χρησιμοποιούν το ίδιο placebo, επομένως δεν υπάρχει λόγος να αναφέρεται κάθε φορά ποιο είναι αυτό. Τέλος, αρκετά επιστημονικά περιοδικά έχουν μέγιστο όριο λέξεων στις μελέτες που δημοσιεύονται, επομένως προκειμένου να πιάσουν αυτό το όριο αρκετές μελέτες παραλείπουν τα χαρακτηριστικά των placebo.
Οι ελεγχόμενες με placebo μελέτες αποτελούν τις πιο αξιόπιστες μεθόδους για την εκτίμηση της αποτελεσματικότητας και ασφάλειας των φαρμάκων. Προκειμένου να μπορούμε να τις εμπιστευθούμε απόλυτα είναι σημαντικό να γνωρίζουμε τι περιέχουν τα placebo.
Φωτογραφία: SHVETS Production