Γιατί νιώθουμε συνέχεια κουρασμένοι; Η έλλειψη ύπνου δεν είναι η μοναδική αιτία

Πέφτουμε για ύπνο στις 11 μετά από μία κουραστική, αλλά παραγωγική ημέρα. Μετά από το βραδινό ύπνο ξυπνάμε φυσικά και νιώθουμε… κουρασμένοι.

Αν έχετε βιώσει την παραπάνω εμπειρία, δεν είστε μόνοι. Σύμφωνα με μία έρευνα με περισσότερους από 20.000 εθελοντές, το 30% περίπου των ασθενών που επισκέπτονται τον γιατρό τους, αναφέρει ένα συνεχές αίσθημα κόπωσης. Το 20% μάλιστα αναφέρει ότι έχει βιώσει κόπωση σε τέτοιο βαθμό που δεν τους επιτρέπει να έχουν μία φυσιολογική ζωή. Αυτό, φυσικά, έχει επιπτώσεις και στην οικονομία, καθώς η αποδοτικότητα των εργαζομένων που έχουν το αίσθημα κόπωσης, είναι μειωμένη.

Αποτελεί έκπληξη, επομένως, το γεγονός ότι μόλις τα τελευταία χρόνια έχουμε αρχίσει να κατανοούμε τι είναι η κόπωση. Μέχρι προσφάτως, το αίσθημα κόπωσης στη διάρκεια της ημέρας είχε αποδοθεί σε σωματική εξάντληση ή έλλειψη ύπνου. Εκτιμάται, σήμερα ότι το 35% των ανθρώπων στο δυτικό κόσμο δεν κοιμούνται αρκετά. Λαμβάνοντας υπόψη το παραπάνω, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι η κόπωση είναι κάτι υποκειμενικό και επομένως δύσκολο να υπολογιστεί, βλέπουμε ότι είναι λογικό η κόπωση να μην έχει αναλυθεί εκτενώς.

Το αίσθημα κόπωσης αποτελεί σύμπτωμα αρκετών κοινών παθήσεων, αλλά και της γήρανσης, επομένως η καλύτερη κατανόηση των αιτιών του θα μπορούσε να βελτιώσει την ποιότητα ζωής αρκετών ανθρώπων. Μία ομάδα επιστημόνων προσπαθεί σήμερα να ταυτοποιήσει τα αίτια της κόπωσης, αλλά και διάφορους τρόπους για την αντιμετώπισή της. Αν και ακόμα είναι σχετικά νωρίς, ορισμένα στοιχεία έχουν ήδη αρχίσει να έρχονται στο φως.

Ένα πιθανό αίτιο, σύμφωνα με αρκετούς, είναι ότι ο σύγχρονος τρόπος ζωής είναι εξαντλητικός. Συνεχείς απαιτήσεις από τη δουλειά και την οικογένεια, αλλά και οι ατελείωτες ειδοποιήσεις από τα smartphone, έχουν ως αποτέλεσμα να νιώθουμε συνεχώς ότι τα αποθέματα ενέργειάς μας έχουν εξαντληθεί. Ωστόσο, η αντίληψη αυτή μπορεί να μην ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Σύμφωνα με την Anna Katharina Schaffner, μία ιστορικό από το Πανεπιστήμιο του Kent στο Cantebury και συγγραφέα του βιβλίου “Exhaustion: A History”, οι άνθρωποι διαχρονικά αναφέρουν ένα αίσθημα κόπωσης και αναπολούν παλαιότερες και πιο απλές εποχές. Ανά τους αιώνες, το αίσθημα κόπωσης έχει αποδοθεί σε πλανητικές κινήσεις, έλλειψη πίστης ακόμα και ασυνείδητη επιθυμία θανάτου, σύμφωνα με τη Schaffner. «Ο Freud υποστήριξε ότι ένα μεγάλο κομμάτι του εαυτού μας αναζητεί μία κατάσταση μόνιμης φυσικής και νοητικής ξεκούρασης», είπε.

Τον 19ο αιώνα, παρουσιάστηκε μία νέα διάγνωση, η νευρασθένεια. Ο αμερικανός ιατρός George M. Beard υποστήριξε ότι η πάθηση αυτή προκαλείται από εξάντληση του νευρικού συστήματος και ευθύνεται για την εμφάνιση φυσική και νοητικής κόπωσης καθώς και ευερεθιστότητας, απελπισίας, βλαβών στα δόντια, αίσθημα κρύου στα πόδια και ξηρότητας των τριχών. Ο Beard ενοχοποίησε τις νέες τεχονολογίες για την εμφάνιση της νευρασθένειας. Η ένταξη των γυναικών στην εκπαίδευση καθώς και η εμφάνιση εφημερίδων και περιοδικών, επιβάρυνε ακόμα περισσότερο την κατάσταση. «Ο Beard πίστευε ότι ο άνθρωπος του 19ου αιώνα δεν μπορούσε να αντεπεξέλθει στη χρόνια επιβάρυνση των αισθήσεων», είπε η Schaffner.

Αν επομένως, για το αίσθημα κόπωσης δεν ενοχοποιείται ο σύγχρονος τρόπος ζωής, μία άλλη πιθανή εξήγηση είναι η έλλειψη ύπνου. Οι ερευνητές, ωστόσο έχουν ξεχωρίσει τις δύο καταστάσεις, δηλαδή την έλλειψη ύπνου και το αίσθημα κόπωσης, τις οποίες θεωρούν διαφορετικές. Τα καλά νέα είναι ότι σήμερα υπάρχει ένας εύκολος τρόπος να διαπιστώσουμε ποια από τις δύο ευθύνεται για τα συμπτώματά μας με το Τεστ Λανθάνουσας Περιόδου Έναρξης του Ύπνου. Η εξέταση αυτή χρησιμοποιείται ευρέως στα ιατρεία ύπνου ως εξής: Αν ξαπλώσετε κάπου ήσυχα κατά τη διάρκεια της ημέρας και κοιμηθείτε μέσα σε λίγα λεπτά, τότε είτε σας λείπει ύπνος είτε πάσχετε από κάποια διαταραχή του ύπνου. Αν δεν αποκοιμηθείτε μέσα σε 15 λεπτά και νιώθετε ακόμα κούραση, τότε το αίτιο πιθανώς είναι η κόπωση.

Εφόσον λοιπόν δεν ταυτίζεται με την υπνηλία, τι είναι η κόπωση; Η Mary Harrington, μία νευροεπιστήμονας από το Smith College στο Northampton, είναι μία από τους λίγους που αναζητούν χαρακτηριστικά βιολογικά σημεία της κόπωσης. Μέχρι σήμερα δεν έχει καταφέρει να ταυτοποιήσει κάποιο δείκτη που να μπορεί να υπολογίσει το βαθμό της κόπωσης που νιώθει κάποιος, ωστόσο βρίσκεται σε καλό δρόμο.

Μία πιθανότητα που ερευνά η Harrington είναι ότι το αίσθημα κόπωσης κατά τη διάρκεια της ημέρας αποδίδεται σε διαταραχή του κιρκαδικού ρυθμού, ο οποίος ρυθμίζει τις περιόδους εγρήγορσης κατά την ημέρα και τη νύχτα. Η ρύθμιση αυτή γίνεται από μια περιοχή του εγκεφάλου, την SCN, η οποία συντονίζει τις ορμόνες και την εγκεφαλική λειτουργία για να διασφαλίσει ότι έχουν καλό επίπεδο εγρήγορσης κατά τη διάρκεια της ημέρας. Υπό φυσιολογικές συνθήκες, η SCN προκαλεί αύξηση της εγρήγορσης στην αρχή της ημέρας, έκτπωση στην αρχή του απογεύματος και υπνηλία το βράδυ.

Η διάρκεια του ύπνου τη νύχτα δεν επηρεάζει αυτό τον κύκλο, σύμφωνα με την Harrington. Το μόνο που επηρεάζει το αίσθημα κόπωσης ή εγρήγορης που νιώθουμε είναι η ποιότητα των ορμονικών και ηλεκτρικών σημάτων από την SCN. Η SCN ρυθμίζει το ρολόι λειτουργίας της ανάλογα με την ποσότητα του φωτός που φτάνει στον κερατοειδή, έτσι ώστε να συντονίζεται με τον κύκλο του 24ώρου. Η περιορισμένη έκθεση στον ήλιο κατά την ημέρα ή τα έντονα φώτα κατά τη νύχτα μπορούν να διαταράξουν τη λειτουργία της SCN και να οδηγήσουν σε υπνηλία κατά τη διάρκεια της ημέρας. «Η διαταραχές του κιρκαδικού ρυθμού είναι όλο και συχνότερες σήμερα και επιδεινώνονται από τη συνεχώς αυξανόμενη χρήση φωτός κατά τη νύχτα», είπε η Harrington.

Αν περνάτε το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας έχοντας ένα αίσθημα ότι δεν ξυπνήσατε καλά και δεν νυστάζετε κατά τη διάρκεια της νύχτας, το πιθανότερο είναι ότι έχει διαταραχθεί η λειτουργία της SCN, σύμφωνα με τη Harrington. Προσπαθήστε να περνάτε τουλάχιστον 20 λεπτά στον ήλιο κάθε πρωί και κλείστε όλα τα ηλεκτρονικά στις 10 το βράδυ.

Ένας άλλος τρόπος να συντονιστεί η SCN είναι η άσκηση, είπε η Harrington. Ορισμένες έρευνες έχουν συνδέσει την άσκηση με μειωμένο αίσθημα κόπωσης. «Στους ασθενείς που νιώθουν έντονο αίσθημα κόπωσης δεν αρέσει αυτό, ωστόσο η άσκηση μπορεί να κάνει διαφορά», λέει. Αυτό μπορεί να εξηγεί γιατί οι άνθρωποι που αρχίζουν να ασκούνται τακτικά αναφέρουν ότι κοιμούνται καλύτερα, χωρίς ωστόσο να φαίνεται από τις έρευνες ότι κοιμούνται περισσότερο. Η ποιότητα του ύπνου είναι σημαντικότερη από την ποσότητα.

Εκτός από την επαναφορά της λειτουργίας της SCN, η άσκηση βοηθά και στην αντιμετώπιση της παχυσαρκίας, η οποία επίσης έχει ενοχοποιηθεί για το αίσθημα κόπωσης. Το σωματικό λίπος συνεπάγεται μεγαλύτερη κατανάλωση ενέργειας από τον οργανισμό και απελευθερώνει λεπτίνη, μία ορμόνη που σηματοδοτεί στον εγκέφαλο ότι ο οργανισμός έχει επαρκή αποθέματα ενέργειας.  Αρκετές έρευνες έχουν συνδέσει τα υψηλά επίπεδα λεπτίνης με εντονότερο αίσθημα κόπωσης, ένα εύρημα που μπορεί να εξηγηθεί και με τη θεωρία της εξέλιξης: αν κάποιος δεν πεινάει, δεν υπάρχει λόγος για να βγει έξω και να βρει περισσότερη τροφή. Ακόμα πιο ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι οι άνθρωποι που νηστεύουν συχνά, αναφέρουν ότι έχουν περισσότερη ενέργεια κατά τη νηστεία παρά όταν τρώνε κανονικά.

Με την παχυσαρκία να αυξάνεται συνεχώς σε παγκόσμιο επίπεδο, η σηματοδότηση της λεπτίνης μπορεί να αποτελεί κοινή εξήγηση του γιατί νιώθουμε συνέχεια κουρασμένοι. Μπορεί, ωστόσο να υπάρχει και ένας άλλος παράγοντας που ενοχοποιείται για το παραπάνω. Τα παχύσαρκα άτομα παρουσιάζουν επίσης αυξημένα επίπεδα φλεγμονής, ενός τμήματος δηλαδή της ανοσιακής απόκρισης που ενεργοποιεί τα υπόλοιπα τμήματα απελευθερώοντας κυτοκίνες στην κυκλοφορία του αίματος. Το σωματικό λίπος αποτελεί αποθήκη μεγάλων ποσοτήτων κυτοκινών, γεγονός που σημαίνει ότι η ποσότητά τους στην κυκλοφορία του αίματος είναι αυξημένη. Εκτός από τη διέγερση του ανοσοποιητικού συστήματος, οι κυτοκίνες προκαλούν επίσης αίσθημα εξάντλησης των αποθεμάτων ενέργειας. Το 1998, ο Benjamin Hart, στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια εποστήριξε ότι το αίσθημα αυτό είναι ένας μηχανισμός που βοηθά στην αντιμετώπιση των ιογενών και βακτηριακών λοιμώξεων. Όταν χρειάζεστε χρόνο ξεκούρασης και ανάπαυσης, η κόπωση είναι φίλος σας.

Αρκετές έρευνες σε ζώα έχουν αποτυπώσει τη δράση αυτή. Σε μία από αυτές, η Harrington χορήγησε σε ποντίκια ένα φάρμακο που προκαλεί ήπια φλεγμονή. Διαπίστωσε ότι αν και τα ποντίκια αυτά είχαν φυσιολογική κίνηση μέσα στο κλουβί τους, απέφευγαν το τρέξιμο στους κυκλικούς τροχούς, σε αντίθεση με τα φυσιολογικά ποντίκια. Συμπέρανε, επομένως ότι αν η ήπια φλεγμονή μειώνει την ενέργεια στα ποντίκια, δεν υπάρχει λόγος να μην παρατηρείται η ίδια δράση και στον άνθρωπο.

Ο Robert Dantzer από το Πανεπιστήμιο του Τέξας και οι συνεργάτες του παρατήρησαν αλλαγές σε ορισμένες περιοχές του εγκεφάλου που σχετίζονται με μειωμένη ενεργητικότητα. Περιγράφουν τον τρόπο με τον οποίο η φλεγμονή προκαλεί αλλαγές στη λειτουργικότητα περιοχών του εγκεφάλου που συνδέονται με την εγρήγορση, όπως οι περιοχές που εμπλέκονται με τη λήψη αποφάσεων και το σωματικό αίσθημα κόπωσης. Οι αλλαγές αυτές μπορούν να εξηγήσουν πιθανώς αρκετές πτυχές του αισθήματος κόπωσης, όπως η μειωμένη αποφασιστικότητα, η αβεβαιότητα και το αίσθημα αδυναμίας.

Ακόμα και αν δεν είστε παχύσαρκοι ή ασθενείς, η φλεγμονή μπορεί να προκαλέσει αίσθημα αδυναμίας. Ο καθιστικός τρόπος ζωής, το καθημερινό στρες και η κακή διατροφή έχουν σχετιστεί με χρόνια, ήπια φλεγμονή. Υπάρχουν επίσης, δεδομένα που δείχνουν ότι η διαταραχή του κιρκαδικού ρυθμού μπορεί να αυξήσει τα επίπεδα της φλεγμονής στον εγκέφαλο. Μπορεί επομένως η φλεγμονή που σχετίζεται με τον τρόπο ζωής να αποτελεί εξήγηση για το αίσθημα κόπωσης που νιώθουμε αρκετοί από εμάς συνέχεια; Η απάντηση είναι ναι σύμφωνα με τον Dantzer. Αρκετές επιδημιολογικές έρευνες έχουν αναδείξει σύνδεση μεταξύ του αισθήματος κόπωσης και των επιπέδων της IL-6, ενός δείκτη φλεγμονής.

Ακόμα είναι νωρίς, ωστόσο η φλεγμονή φαίνεται να αποτελεί την κοινή οδό που συνδέει το αίσθημα κόπωσης με άλλες καταστάσεις, όπως η κακή ποιότητα ύπνου και η φυσική αδράνεια ή η κακή διατροφή. Εφόσον αυτό επαληθευτεί, τότε μία σειρά αλλαγών στον τρόπο ζωής θα είναι δυνατό να προσφέρουν σημαντικά οφέλη στην αντιμετώπιση του αισθήματος κόπωσης. Η φυσική άσκηση και η διατροφή με μεγάλη περιεκτικότητα σε φρούτα και λαχανικά μπορεί να περιορίσει σημαντικά τη χρόνια φλεγμονή.

Η φλεγμονή, ωστόσο, δεν αποτελεί το μοναδικό αίτιο σύμφωνα με την Anna Kuppuswamy, μία νευροεπιστήμονα από το Institute of Neurology στο University College of London. Η Kuppuswamy μελετά άτομα που πάσχουν από εξουθενωτικό αίσθημα κόπωσης μετά από ένα εγκεφαλικό επεισόδιο, μία περίοδο δηλαδή που παρατηρείται έντονη φλεγμονή στον εγκέφαλο. «Η φλεγμονή σίγουρα προκαλεί αίσθημα κόπωσης, ωστόσο παρατηρήσαμε επίσης κόπωση σε άτομα με φυσιολογικούς δείκτες», είπε.

Ένας άλλος παράγοντας που θολώνει τα νερά αναφορικά με την έρευνα είναι ότι το ίδιο ερέθισμα που μπορεί να προκαλέσει έντονο αίσθημα κόπωσης σε ένα άτομο μπορεί να μην προκαλέσει σε ένα άλλο.

Η κινητοποίηση παίζει σημαντικό ρόλο στην πτυχή αυτή της κόπωσης. Ορισμένοι ερευνητές, έτσι εξετάζουν το ρόλο της ντοπαμίνης, ενός νευροδιαβιβαστή που μας ωθεί να αναζητήσουμε ευχαρίστηση. Όταν τα επίπεδα της ντοπαμίνης είναι χαμηλά, όπως συμβαίνει στη νόσο Parkinson, για παράδειγμα, η κατάθλιψη και η απάθεια που ακολουθούν μπορεί να είναι ιδιαίτερα σοβαρές.

Τα χαμηλά επίπεδα ντοπαμίνης εμπλέκονται επίσης στην κατάθλιψη, στην οποία παρατηρούνται επίσης χαμηλά επίπεδα ενός άλλου νευροδιαβιβαστή, της σεροτονίνης. Καθώς η πλειοψηφία των ασθενών με μείζονα κατάθλιψη αναφέρει επίσης έντονο αίσθημα κόπωσης και τουλάχιστον 1 στα 5 άτομα παρουσιάζει συμπτωματολογία κατάθλιψης κάποια στιγμή στη ζωή του, δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι η κατάθλιψη αποτελεί κοινό παράγοντα στην κόπωση.

Σώμα και νους

Η Ranjana Mehta είναι μία επιστήμονας που υποστηρίζει ότι η κατάθλιψη είναι ένας λόγος που αρκετοί από εμάς νιώθουμε έντονη κόπωση. Όπως απέδειξε πρόσφατα η ομάδα της, το είδος της νοητικής εξάντλησης που συνοδεύει την κατάθλιψη μπορεί να οδηγήσει σε αίσθημα σωματικής κόπωσης. Σε διάφορα πειράματα, παρατηρήθηκε ότι άτομα τα οποία επιχείρησαν να σηκώσουν βάρη ενώ παράλληλα έκαναν αριθμητικές πράξεις, είχαν 25% μειωμένη αντοχή σε σχέση με αυτούς που απλά σήκωναν βάρη. Οι απεικονιστικές εξετάσεις έδειξαν γιατί: η έντονη σκέψη μειώνει τη δραστηριότητα στις πρόσθιες περιοχές του εγκεφάλου, οι οποίες εμπλέκονται σε κινήσεις όπως η άσκηση δύναμης στα χέρια. Όταν ο εγκέφαλος κουράζεται, κουράζονται αντίστοιχα και οι μύες.

Με τόσο μεγάλο αριθμό προκλητικών παραγόντων για την κόπωση, η προσπάθεια να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα εντείνεται. Η Harrington πιστεύει ότι πρέπει να γίνουν καλύτερες έρευνες σε ζώα και να αναδειχθεί η μεγάλη σημασία του προβλήματος που προκαλείται από την κόπωση.

Προς το παρόν, η συμβουλή της Harrington είναι να μην αφήσουμε την κόπωση να μπει εμπόδιο σε δραστηριότητες που απολαμβάνουμε. Μάλιστα, η ενασχόληση με τη συγκεκριμένη δραστηριότητα μπορεί να έχει θεραπετική σημασία, καθώς η ικανοποίηση από την ολοκλήρωσή της μπορεί να προκαλέσει απελευθέρωση ντοπαμίνης στις περιοχές του εγκεφάλου που συνδέονται με την κινητοποίηση και την εγρήγορση. Εναλλακτικά, κάντε κάποια στρεσογόνο δραστηριότητα: η απελευθέρωση αδρεναλίνης μπορεί να αντιμετωπίσει το λήθαργο. Ιδανικά προσπαθήστε να συνδυάσετε στρες και διασκέδαση.

Βιβλιογραφία: New Scientist

Ακολουθήστε μας στο Google News για την έγκυρη επιστημονική ενημέρωσή σας, έγκαιρα!

Μην χάσετε:
Σχετικά Αρθρα